Tham khảo phân tích bài hồn Trương Ba da hàng thịt hay nhất

1. Sơ đồ tư duy phân tích bài Hồn Trương ba da hàng thịt

VUIHOC cung cấp cho các em sơ đồ tư duy phân tích bài Hồn Trương ba da hàng thịt giúp các em dễ dàng nắm bắt nội dung chính của bài phân tích và ghi nhớ được các luận điểm cần triển khai khi phân tích tác phẩm này: 

2. Dàn ý phân tích bài Hồn Trương ba da hàng thịt

2.1 Dàn ý phân tích bài Hồn Trương Ba da hàng thịt 

a. Mở bài 

- Giới thiệu tác giả Lưu Quang Vũ 

+ Lưu Quang Vũ là người gốc Đà Nẵng, sinh năm 1948 và mất năm 1988 trong một cuộc tai nạn khi mới chỉ 40 tuổi. 

+ Cha của Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch Lê Quang Thuận, vì vậy ngay từ bé, ông đã được làm quen thể loại kịch và sớm bộc lộ tài năng viết kịch. 

- Giới thiệu về tác phẩm Hồn Trương Ba da hàng thịt 

+ Tác phẩm được viết từ năm 1981 nhưng mãi đến năm 1984 mới được công bố trước công chúng. 

+ Đây là vở kịch đặc sắc nhất trong các sáng tác của Lưu Quang Vũ. Vở kịch đã được công diễn rất nhiều lần ở trong nước và ngoài nước. 

+ Đoạn trích được học nằm ở cảnh thứ 7 và đoạn kết của vở kịch. 

b. Thân bài

- Cuộc đối thoại giữa xác và hồn

+ Xác hàng thịt

Cho rằng hồn của Trương Ba không thể tách rời khỏi xác của anh ta. Mọi việc làm và hành động của hồn Trương Ba đều phải chịu sự chi phối của anh ta

Thái độ: Đầu tiên là giễu cợt, sau đó quả quyết mạnh mẽ, lấn át Trương Ba và giành được sự thắng thế.

=> Cuộc đấu tranh giữa phần con và người, giữa đạo đức và tội lỗi, giữa khát vọng và dục vọng của bản thân. 

+ Hồn Trương Ba

Vẫn luôn cho rằng mình sống đời trong sạch, vẹn nguyên và thẳng thắn

Cho rằng thân xác anh hàng thịt chỉ là vỏ bọc bên ngoài. Đó là một thân xác đui mù, không có tư tưởng, cảm xúc, thấp kém và âm u

Thái độ của Trương Ba: Nhất quyết từ chối một cách mạnh mẽ chuyển sang ấp úng và tuyệt vọng. 

=> Hồn Trương Ba dùng mọi lý lẽ để phủ quyết vai trò của xác anh hàng thịt nhưng không thành công, không lấn áp được những điều mà anh hàng thịt đưa ra => cảm thấy tuyệt vọng. 

- Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và người thân trong gia đình

+ Hồn Trương Ba: Khi ở trong xác anh hàng thịt, anh vẫn cho rằng mình có đời sống riêng biệt, trong sạch, nguyên vẹn và thẳng thắn như chính bản thân anh.

+ Vợ Trương Ba: Đau đớn trước sự thay đổi của Trương Ba “ông đâu còn là ông”, thậm chí muốn rời khỏi gia đình này “ đi cày thuê làm mướn ở đâu cũng được … đi biệt”

+ Cháu gái: Không nhận ông, cho rằng ông đã chết. Nhìn Trương Ba trong xác anh hàng thịt là một kẻ thô lỗ, vụng về, không cho ông chạm vào cây cối, trách móc ông giẫm nát cây sâm quý… 

+ Con dâu: Cảm thông trước hoàn cảnh của Trương Ba nhưng vẫn không nhận ra được Trương Ba trước đây nữa

=> Những người thân trong gia đình đều nhận thấy sự thay đổi của Trương Ba, lúc này ông mới vỡ lẽ ra rằng ông không còn là Trương Ba trước kia nữa, phần xác đã lấn át cả phần hồn trong ông. 

- Cuộc đối thoại giữa Trương Ba và Đế thích

+ Trương Ba nhận ra con người khi sống cần phải hài hòa giữa thể xác và linh hồn, sống phải được là chính mình và cần phải sống cho ý nghĩa. 

+ Đế thích: Suy nghĩ đơn giản, chỉ cần cho người khác sự sống, còn cuộc sống của họ như thế nào thì ông không quan tâm. 

+ Trương Ba: Ông cho rằng không thể sống mà trong ngoài bất nhất. Không thể trả giá để được sống. Ông mong muốn tâm hồn được thanh thản và trong sáng như xưa

+ Trương Ba quyết định trả lại xác cho anh hàng thịt và chấp nhận cái chết. 

+ Đế Thích đưa ra gợi ý cho Trương Ba nhập vào cu Tị nhưng ông từ chối, để cho cu Tị được sống và ông thì chết.

- Nghệ thuật: 

+ Xây dựng được tình huống truyện vô cùng độc đáo

+ Sử dụng ngôn ngữ triết lí, độc thoại nội tâm để xây dựng và bộc lộ được tính cách của nhân vật. 

c. Kết bài

- Khẳng định lại những giá trị nội dung và nghệ thuật trong đoạn trích Hồn Trương Ba da hàng thịt

- Đưa ra những thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm trong tác phẩm: Sự sống chỉ ý nghĩa khi con người được là chính mình, thể xác và linh hồn phải có sự hài hòa và tự nhiên. 

Đăng ký để được thầy cô chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm ôn thi phần làm văn ngay 

2.2 Dàn ý phân tích nhân vật Trương Ba

a. Mở bài

- Giới thiệu về tác giả Lưu Quang Vũ và đoạn trích Hồn Trương Ba da hàng thịt 

- Dẫn dắt vào nội dung phân tích: nhân vật Trương Ba

b. Thân bài

- Hoàn ảnh éo le của Trương Ba

+ Trương Ba là một người làm vườn giỏi, tài năng đánh cờ cao siêu. Ông sống nhân hậu và chân thực, có cuộc sống hạnh phúc bên gia đình. Nhưng do sự tắc trách của nhà Trời mà Trương Ba phải chết khi chưa hết tuổi thọ

+ Đế Thích là vị tiên trên trời, rất thích chơi cờ cùng Trương Ba. Ông đã giúp Trương Ba sống lại trong thân xác của anh hàng thịt 

=> Mặc dù được sống lại nhưng Trương Ba phải trú ngụ trong một thân xác xa lạ với chính ông và những người thân của ông. Từ đó, hàng loạt những điều bất thường xảy ra, sự không hòa hợp giữa thân xác và linh hồn, giữa Trương Ba và người thân trong gia đình gây ra những bi kịch, sự khổ tâm của Trương Ba. 

- Những phẩm chất tốt đẹp của Trương Ba: 

+ Mặc dù sống lại trong thân xác anh hàng thịt, linh hồn của Trương Ba vẫn giữ nguyên sự trong sạch, thẳng thắn và nguyên vẹn. 

+ Trương Ba coi thân xác anh hàng thịt là sự âm u, đui mù, không có tư tưởng và cảm xúc. Nếu có thì những cảm xúc và dục vọng đó là vô cùng thấp kém. 

+ Khi đối mặt với các thành viên trong gia đình, Trương Ba mới vỡ lẽ ra nhiều điều, ông dần nhận ra sự thay đổi của bản thân và sự lấn át của phần xác thịt. 

+ Ông nhận thức được bi kịch của mình : “ “Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”.

- Đánh giá và phân tích nhân vật Trương Ba

+ Trương Ba là nhân vật quá coi trọng đời sống tinh thần, coi nhẹ nhu cầu của thân xác

+ Bi kịch của Trương Ba là nỗi đau về sự chênh lệch giữa thể xác và tâm hồn. 

c. Kết bài

- Đưa ra đánh giá và cảm nhận của bản thân về nhân vật Trương Ba. 

3. Hướng dẫn phân tích bài Hồn Trương ba da hàng thịt 

3.1 Phân tích hồn Trương Ba da hàng thịt 

Nhắc đến Lưu Quang Vũ, chúng ta không thôi xót xa về một tài năng văn chương đã ra đi mãi mãi trong một vụ tai nạn khi ông đang ở đỉnh cao của sự nghiệp. Ông có tài năng viết đa dạng, nhưng đặc sắc nhất phải kể đến thể loại kịch với rất nhiều tác phẩm nổi tiếng. Có lẽ chính sự hun đúc của gia đình, của cha mình khiến ông viết lên được những tác phẩm kịch ấn tượng đến vậy. Khi nhắc đến những tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ, chúng ta không thể không nhắc đến Hồn Trương Ba da hàng thịt, một vở kịch được xây dựng với nhiều góc nhìn mới mẻ và mang đậm những triết lí nhân sinh sâu sắc. 

Xét về thể loại văn học thì bi kịch chỉ những mâu thuẫn, xung đột căng thẳng giữa thiện và ác, giữa những điều tốt đẹp và điều xấu xa, giữa sự cao cả và thấp hèn. Bởi vậy mà trong bi kịch, những nhân vật thường là những người hiền lành, lương thiện nhưng vì một lí do chủ quan hay khách quan nào đó mà đẩy họ vào bi kịch, khiến cuộc đời của họ rẽ sang một hướng hoàn toàn mới, khiến họ rơi vào bế tắc, đau khổ và dằn vặt để tìm ra lối thoát cho mình. Bi kịch thường kết thúc khi nhân vật chết đi.

Khi soi chiếu cách hiểu về bi kịch vào nhân vật Trương Ba, ta thấy được rằng Trương Ba chính là điển hình cho nhân vật bi kịch. Đó là bi kịch về mặt tinh thần, nỗi đau đớn trong tâm hồn của nhân vật. Mà bắt nguồn cho bi kịch đó là từ mong muốn sửa sai của Đế Thích - một vị tiên trên trời và cũng là người bạn chơi cờ của nhân vật Trương Ba. Ông đã cho hồn của Trương Ba nhập vào xác của anh hàng thịt. Để rồi gây ra một loạt các mâu thuẫn phát sinh. Phần hồn của một con người yêu cỏ cây, hòa nhã với mọi người, yêu thương gia đình và có tài năng đánh cờ giòi lại được chứa đựng trong thể xác của một anh bán thịt lợn thô lỗ, cộc cằn, ham mê dục vọng rượu chè, trai gái. Hai phần thể xác và linh hồn hoàn toàn trái ngược nhau đó thế mà lại được kết hợp với nhau khiến cho Trương Ba dần tha hóa và biến chất. Sự kết hợp này của Đế Thích hoàn toàn trái với quy luật tự nhiên vốn có, như một sự sắp đặt hoàn toàn tùy tiện để rồi Trương Ba dần dần đánh mất bản chất vốn có của mình, dần dần bị thân xác đồng hóa lúc nào không hay. Điều đó đã được chứng minh qua các hành động của Trương Ba. Ông đã không còn thường xuyên chơi cờ nữa, trí tuệ của ông cũng dường như bị mài mòn, không còn minh mẫn hay sáng suốt như trước kia. Hơn nữa, là một người làm vườn lâu năm, cây cối đối với ông là tình yêu, là đam mê nhưng với thân xác thô kệch và xù xì, ông đã giẫm nát cây sâm quý, rồi làm gãy chồi non trong vườn. Rồi một người có đôi bàn tay khéo léo, thế mà khi ở trong thân xác anh hàng thịt, ông lại làm hỏng con diều của cu Tị rất yêu quý. Thậm chí, một người yêu thương gia đình như ông, lại dùng đôi bàn tay của anh hàng thịt tát con trai toét máu mồm, máu mũi. 

Không chỉ ở hành động mà trong cách sống của ông, trong tính cách cũng có sự thay đổi rõ rệt. Ông không còn là Trương Ba hiền hậu, tốt bụng và vui vẻ với mọi người xung quanh nữa mà trở nên thô lỗ, cộc cằn hơn. Thậm chí ông còn bị thân xác anh hàng thịt lấn lướt khi đứng cạnh vợ của hắn. Ông cảm thấy “ chân tay run rẩy, hơi thở nóng rực” và suýt chút nữa thôi, ông đã làm điều không nên làm. 

Như vậy, từ hành động cho đến tính cách, cách sống của Trương Ba đã hoàn toàn bị thay đổi, tha hóa và điều đó cũng gây ra sự đau đớn và tuyệt vọng của hồn Trương Ba. Bởi ông vẫn hiểu rằng, bản chất của ông trước đây đang dần dần hòa vào với sự thô lỗ cộc cằn, ham muốn những dục vọng của anh hàng thịt, đang làm thay đổi chính con người của ông. Chính hồn Trương Ba đã phải bộc lộ rằng “ Không thể sống bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Lời nói đó của ông càng khẳng định sự giày vò khi sống mà dần dần đánh mất bản tính của mình, dần dần trở thành một kẻ mà bản thân ông ghê sợ và coi thường. Ông đã thể hiện thái độ dứt khoát của mình “Không! Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải của tôi này lắm rồi, chán lắm rồi! Cái thân thể kềnh càng thô lỗ này ta bắt đầu sợ mi, ta chỉ muốn rời mi ngay tức khắc”. Hồn Trương Ba đã bộc lộ sự ghê sợ đến cùng cực khi phải sử dụng thân xác của anh hàng thịt. Qua những suy nghĩ và những lời nói của hồn Trương Ba, Lưu Quang Vũ đã đi sâu vào nội tâm của nhân vật, cùng thấu hiểu và đồng cảm với nỗi đau của nhân vật. 

Song, tấn bi kịch của hồn Trương Ba không chỉ ở những thay đổi của bản thân ông mà còn ở những thay đổi ở người thân yêu nhất của ông - đó là gia đình ông. Và bi kịch bị gia đình chối bỏ này có lẽ còn đau đớn hơn tất cả những thay đổi của ông khi sống trong xác anh hàng thịt. Ông bị gia đình nghi ngờ, xa lánh và xem thường. Tất cả những người thân yêu của ông từ vợ, đến vợ chồng con trai rồi đến đứa cháu gái hết mực yêu thương đều xa lạ với ông, nghi ngờ ông thậm chí còn xem thường ông bởi họ không còn tìm được hình bóng của ông trên thân xác anh hàng thịt nữa. Khi Trương Ba ở gần vợ anh hàng thịt, thân xác đó khiến ông trỗi dậy những dục vọng không nên có, nó khiến ông trở lên xa lạ trước mặt vợ mình. Mặc dù khi nhìn thấy chồng mình trước tình cảnh như vậy, vợ ông vừa thương nhưng cũng rất ghen, giận và muốn tránh xa ông ngay lập tức. Vợ ông còn tâm sự thẳng thắn với ông “ Ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa”, rồi bà quyết định phải đi làm thuê thật xa, thậm chí đi đâu cũng được để ông sống với cô hàng thịt. Nỗi đau đớn và xa lánh của người vợ Trương Ba xuất phát từ sâu trong tâm hồn, bà nhận ra ông Trương Ba không còn là người chồng như trước đây của bà nữa. Thậm chí, người con trai của ông, người con luôn nghe lời ông thế nhưng ra quyết định bán khu vườn để mở cửa hàng thịt cho dù hồn Trương Ba không đồng ý. Sau đó là người cháu gái được ông hết mực yêu thương và cũng rất kính mến ông nội cũng không thừa nhận ông dưới hình hài mới này. Thậm chí cô bé còn lên án những hành động phá hoại khu vườn của ông, phá hoại cả con diều yêu quý của người bạn hàng xóm đang ốm thập tử nhất sinh. Khi cô bé gào lên “ Ông xấu lắm, ác lắm ! Cút đi ! Lão đồ tể cút đi” rồi đe dọa nếu ông nội hiện về sẽ bóp cổ ông khiến khắc sâu thêm bi kịch của hồn Trương Ba. Ngay cả người con dâu của ông, có lẽ đây là người thấu hiểu nỗi khổ của hồn Trương Ba nhất trong gia đình. Nhưng chính người con dâu cũng nghi ngờ người bố chồng hiện tại này. Người con dâu tâm sự với bố chồng: “Thầy bảo con: Cái bên ngoài là không đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng thầy ơi, con sợ lắm, bởi con cảm thấy, đau đớn thấy… mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả cứ như lệch lạc, nhòa mờ dần đi, đến nỗi có lúc chính con cũng không nhận ra thầy nữa”. Lời tâm sự của người con dâu rất chân thật và cảm thông với nỗi khổ của bố. Nhưng cô lại tiếp tục nói “Thầy ơi! Làm sao, làm sao giữ được thầy ở lại, hiền hậu, vui vẻ, tốt lành như thầy của chúng con ngày xưa”. Qua lời tâm sự của người con dâu, hồn Trương Ba hiểu rằng cho dù con có thể hiểu cho bi kịch của ông nhưng cũng không thể chấp nhận được những thay đổi dần dần của ông khi ở trong xác anh hàng thịt.

Chính những bi kịch đó đã thôi thúc hồn Trương Ba mời Đế Thích về để bày tỏ những mong muốn của mình: “Không thể sống bên trong một đằng bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Hồn Trương Ba tha thiết Đế Thích trả lại xác cho anh hàng thịt và mong muốn được chết hẳn. Nhưng Đế Thích vẫn muốn Trương Ba sống để tiếp tục đánh cờ cùng mình nên đã đưa ra đề nghị Trương Ba nhập vào xác cu Tị vừa mới chết. Nhưng điều này đối với hồn Trương Ba có khác gì với khốn cảnh bây giờ đâu. Và hồn Trương Ba yêu cầu Đế Thích cho cu Tị được sống, còn mình thì chết để được giải thoát và hình ảnh ông Trương Ba hiền lành, nhân hậu và tài giỏi sẽ ở mãi trong lòng của người thân gia đình. Đó mới chính là khát vọng chính đáng của ông, trên cả khát vọng được sống tiếp. Vở kịch khép lại là cái chết của ông Trương Ba nhưng lại đầy tính nhân văn và triết lý. Đó cũng là hướng xử lý bi kịch phù hợp với tự nhiên, với quy luật đạo đức của con người. 

Hồn Trương Ba da hàng thịt không chỉ thành công ở cốt truyện độc đáo mà còn thành công ở nghệ thuật xây dựng tình huống đầy kịch tính, lời thoại của các nhân vật sinh động chân thật và dễ đi vào lòng người. Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch tài năng đã thổi một làn gió mới vào nền kịch nói Việt Nam sau 1975. Tác phẩm này còn nhiều giá trị nhân văn và chắc chắn sức sống của nó sẽ còn mãi trong lòng bạn đọc cho đến sau này. 

Combo sổ tay kiến thức đầy đủ các môn học giúp các em thuận tiện hơn trong quá trình học tập và tra cứu kiến thức ôn tập 

3.2  Phân tích nhân vật Trương Ba 

Nhắc đến thể loại kịch nói, chúng ta không thể không nhắc đến nhà soạn kịch tài năng Lưu Quang Vũ. Ông là một nghệ sĩ đa tài bén duyên với nghệ thuật từ những năm 1960 bằng con đường thi ca. Ông mất do tai nạn khi chỉ mới 40 tuổi nhưng nếu ai đã từng đọc thơ của Lưu Quang Vũ thì đều thấy một tình cảm yêu mến quê hương nồng nàn mà trong sáng. Không dừng lại ở đó, ông dần chuyển sang mảng sân khấu và thể loại kịch nói. Có thể nói, nhân duyên của ông với kịch nói là do trời định và đây cũng là thể loại mà những sáng tác của ông thăng hoa nhất, đưa ông đến đỉnh cao của nghệ thuật. Gắn bó với kịch nói, sự nghiệp sáng tác của ông đồ sộ với 51 vở kịch nổi tiếng như “ Tôi và chúng ta”, “Bệnh sĩ”, “Nàng Sita”. “Lời nói dối cuối cùng”... Nhưng sẽ thật là thiếu sót nếu như không nhắc đến tác phẩm “ Hồn Trương Ba da hàng thịt” một vở kịch đã làm nên tên tuổi của Lưu Quang Vũ không chỉ ở Việt Nam mà còn ở cả nước ngoài. Đó là hiện tượng chưa từng thấy trong lịch sử sân khấu Việt Nam. Bằng cách xây dựng bi kịch éo le của nhân vật Trương Ba, Lưu Quang Vũ đã xây dựng lên hình ảnh hồn Trương Ba thanh cao nhưng phải sống dằn vặt trong thân xác anh hàng thịt đầy u tối và dục vọng. 

Tác phẩm Hồn Trương Ba da hàng thịt được đưa vào giảng dạy trong chương trình không chỉ là kiệt tác của Lưu Quang Vũ mà còn là một thể loại rất hiếm gặp trong môn ngữ văn là kịch. Thành công của tác giả khi xây dựng vở kịch này chính là đã đưa ra một tình huống truyện vô cùng xuất sắc, đã tạo ra được những xung đột kịch tính và từ đó người đọc, người xem rút ra được nhiều bài học nhân sinh, nhiều ý nghĩa triết lý về cuộc sống.

Để viết lên một vở kịch đặc sắc như vậy, Lưu Quang Vũ quả là một người nghệ sĩ trung thực, dũng cảm và vô cùng thẳng thắn. Ông đã lách sâu vào những mảng tối trong xã hội Việt Nam thời kì hậu chiến để lên án và phê phán những lối tư duy bảo thủ, xưa cũ, những lối đạo đức rởm để rồi từ đó đưa ra những triết lý nhân sinh của cuộc sống. Tình huống truyện trong hồn Trương Ba, da hàng thịt chỉ là một lát cắt trong cuộc sống mà ở đó từng hoàn cảnh và tính cách nhân vật được bộc lộ sắc nét dưới ngòi bút của tác giả. Rồi những mâu thuẫn trong truyện dần dần được đẩy lên cao trào và tạo lên bi kịch của nhân vật hồn Trương Ba

Vở kịch hồn Trương Ba da hàng thịt được lấy cảm hứng từ tích truyện dân gian, theo truyện cổ thì nhân vật Trương Ba là một người làm vườn cần mẫn, chăm chỉ với đức tính hiền lành, nho nhã và tài chơi cờ tài giỏi. Nhưng vì những vị thần trên trời tắc trách mà tên của Trương Ba trong sổ sinh tử bị gạch nhầm khiến ông bị chết oan. Để sửa sai, Nam Tào và Đế Thích đã để hồn của ông nhập vào xác anh hàng thịt vừa chết. Kết truyện cổ là Trương Ba sống hạnh phúc và ấm êm bên vợ con sau khi sống lại. 

Nếu Lưu Quang Vũ xây dựng vở kịch trên cốt truyện cổ dân gian thì chắc chắn vở kịch sẽ không thực sự đặc sắc và được đón nhận đến vậy. Là một nhà viết kịch trong thời đại mới, Lưu Quang Vũ không sử dụng nội dung của câu chuyện cổ mà lấy điểm kết thúc của câu chuyện để xây dựng lên điểm khởi đầu của vở kịch. Nghĩa là từ khi hồn Trương Ba nhập vào xác anh hàng thịt, hàng loạt những điều mâu thuẫn bắt đầu xảy ra. Đó là mâu thuẫn giữa tính cách, con người của hồn Trương Ba với bản chất của anh hàng thịt. Bi kịch đó khiến hồn Trương Ba dần bị thân xác đồng hóa, trở thành một người hoàn toàn xa lạ với chính những người thân trong gia đình và chính bản thân ông. Bi kịch trong tâm hồn của Trương Ba xảy ra bắt đầu từ thời điểm ông được nhập vào xác anh hàng thịt. Mỗi một bi kịch xảy đến với Trương Ba lại đẩy vở kịch đến một cao trào mới, khiến người xem  không khỏi hồi hộp theo dõi và tự đặt ra câu hỏi liệu Trương Ba sẽ tha hóa trở thành một kẻ như anh hàng thịt hay giữ vững được con người trong sáng, phúc hậu của mình. 

Bi kịch đầu tiên của hồn Trương Ba đó là ông không được sống là chính mình một cách toàn vẹn. Ông phải sống nhờ vả vào thân xác của anh hàng thịt, một thân xác cồng kềnh trái với quy luật của tạo hóa. Cái hay của nhà văn Lưu Quang Vũ là cách miêu tả sự lạc lõng, đau khổ và luôn cảm thấy bị xúc phạm của hồn Trương Ba ở bất cứ đâu. Đầu tiên, khi mới nhập vào xác anh hàng thịt, hồn Trương Ba phải ở tạm nhà anh ta. Ông không thể chấp nhận được lối sống của gia đình này. Những con người nơi đây đều sống với cái vật chất tầm thường. Khi sống cùng vợ anh hàng thịt, hồn Trương Ba không thể chịu được những đòi hỏi, nhu cầu những dục vọng tầm thường của cô ta. Thậm chí hồn Trương Ba còn cảm thấy bị xúc phạm trong mỗi lần đòi hỏi đấy. 

Tuy nhiên, những bi kịch đó tiếp tục được đẩy lên trong chính ngôi nhà của Trương Ba, với người thân mà ông hết mực yêu thương. Trong cuộc đời, điều đau khổ nhất có lẽ là bị chính gia đình ruồng bỏ và xa lánh. Con người ta khi bị xã hội ruồng bỏ thì ít nhất họ còn có nhà để về, để nương tựa. Nhưng với Trương Ba, ông lại bị chính nơi gọi là nhà từ chối, bị các thành viên trong gia đình không chấp nhận ông trong hình thể anh hàng thịt. Người vợ đầu gối tay ấp với ông không chịu được sự thật ông hồi sinh trong thân xác mới, thậm chí bà còn muốn đi thật xa, đi biệt tích để không phải chịu đựng hoàn cảnh éo le này. Có lẽ người vợ đã quá đau khổ khi chôn cất người chồng mới chết. Nhưng nỗi đau này có lẽ sẽ nguôi dần theo thời gian. Nhưng khi ông Trương Ba trở về với hình dáng anh hàng thịt, thì bà lại không thể chấp nhận được điều này. Không chỉ có vợ mà ngay cả người con trai cũng không thể nhìn nhận người cha như ông. Trước kia ông Trương Ba hiền lành, nhân hậu biết bao, thế mà khi sống lại trong thân xác anh hàng thịt, ông lại vũ phu đánh cả con của mình. Đứa cháu gái thì nhất quyết không chịu nhận ông, thậm chí còn xua đuổi ông. Ngay cả người con dâu, là người duy nhất trong nhà thông cảm cho tình cảnh của ông cũng dần dần hoài nghi ông. 

Còn trong mắt người bạn chơi cờ của Trương Ba thì ông không còn là người đi được những nước cờ cao siêu nữa. Có thể khi bắt đầu chơi cờ, những nước cờ đó vẫn là của Trương Ba, nhưng chỉ cần đi thêm vài ba nước cờ nữa thì nó đã không còn sự phóng khoáng như xưa nữa. Nước cờ của Trương Ba từ khi nhập vào thân xác anh hàng thịt trở nên vụn vặt, tủn mủn và cho thấy chỉ hạng tiểu nhân mới đi những nước cờ như vậy. Khi sống trong thân xác anh hàng thịt, Trương Ba đụng vào đâu thì hỏng đấy, chiết cành thì cành gãy, sửa diều thì diều hỏng, thậm chí còn vụng về, xa lạ và lạc lõng trong ngôi nhà của mình. Toàn bộ những bi kịch đó đã được Lưu Quang Vũ đẩy lên đến đỉnh điểm để đưa vở kịch đến nút thắt và cũng chính trong phần này tác giả đã cởi nút thắt đó vô cùng nhân văn và sáng tạo. Có lẽ chỉ có Lưu Quang Vũ mới làm được điều này. 

Nếu như bạn đã đọc toàn bộ vở kịch thì bi kịch của hồn Trương Ba không phải đến cảnh cuối mới xuất hiện mà thực ra ngay từ thời điểm hồn nhập vào xác anh hàng thịt, thì những bi kịch đã bắt đầu xảy đến. Điều này cho ta thấy rõ ở xung đột giữa hồn Trương Ba và chính thân xác anh hàng thịt thông qua những lời thoại giữa hồn và xác. Cũng cần phải khẳng định lại rằng, hồn Trương Ba là đại diện cho tinh túy của con người, tượng trưng cho thế giới tâm hồn, là phần Người trong hai chữ “con người”. Phần con và phần người phải hòa hợp thì mới là một con người hoàn chỉnh. Nhưng trong nghịch cảnh của vở kịch thì phần con và phần người lại hoàn toàn trái ngược nhau. Thông qua những xung đột giữa hồn Trương Ba và xác anh hàng thịt, tác giả đã đưa ra nhiều ý nghĩa và triết lý nhân sinh. 

Lúc đầu, phần hồn rất coi thường xác, xưng hô mày và ta, khinh bỉ thân xác chỉ suốt ngày chìm đắm những thú vui trần tục như rượu chè, ăn uống thô tục. Đây cũng là nguyên nhân ngay từ đầu, hồn Trương Ba đã không muốn nhập vào xác anh hàng thịt. Nhưng phần xác cũng không hề đuối lý, thậm chí còn hả hê khi phần hồn phải nương tựa vào nó. Phần xác chỉ ra rằng, những thú vui trần tục đó không chỉ thân xác hưởng thụ mà chính linh hồn cũng có phần trong đó. Phần xác cho rằng những điều mà thân xác làm cũng một phần do phần hồn mong muốn, hồn muốn chơi cờ, ngắm nhìn thiên nhiên cảnh vật đều phải dựa vào xác. Như vậy hồn và xác là một thể thống nhất, không phân biệt thanh cao sang hèn. Những lí lẽ đó khiến hồn Trương Ba không thể phản bác lại, cho dù có bịt tai, nhắm mắt lại. Sự đuối lí khiến hồn Trương Ba dần thay đổi cách xưng hô với thân xác, từ ta - mày dần sang anh- ta.

Xung đột giữa hồn và xác là cách mà Lưu Quang Vũ muốn tố cáo một phần xã hội Việt Nam sau thời chiến, những con người sống theo vật chất và đồng tiền. Bên cạnh đó còn tố cáo những kẻ đã rút khỏi cuộc chiến nhưng vẫn giữ lối sống thanh cao, coi thường vật chất và đồng tiền nhưng không thể thoát ra khỏi nó. Đây không phải lần đầu tiên Lưu Quang Vũ phản ánh hiện thực này, trong vở kịch “ Bệnh sĩ” ông cũng đã nhắc đến những điều như vậy. 

Bên cạnh đó, Lưu Quang Vũ còn khẳng định rằng những người sống quá lâu trong vật chất tầm thường sẽ dần bị đồng hóa. Giống như hồn Trương Ba sống trong thân xác anh hàng thịt dần dần trở thành một anh hàng thịt thực sự. Trong mắt của người thân gia đình, hồn Trương Ba dần trở thành người xa lạ, vũ phu. Trong mắt bạn chơi cờ thì nước cờ của ông không còn phóng khoáng thanh cao như xưa nữa mà dần trở thành nước cờ của kẻ tiểu nhân. 

Ở trong hoàn cảnh bi kịch của hồn Trương Ba, ông hoàn toàn tỉnh táo và nhận thức được điều đó. Chính vì vậy mà ông sống trong dằn vặt và đau đớn. Ông thà chết hẳn còn hơn phải sống trong cảnh chết dần chết mòn. Chính vì vậy, ông đã quyết định thắp hương mời Đế Thích xuống để được chết hẳn, thoát khỏi bi kịch này. Và hành động này đã dẫn đến xung đột thứ hai giữa hồn Trương Ba và Đế Thích. Khi nghe Trương Ba trình bày mong muốn, Đế Thích hoàn toàn không hiểu được vì sao Trương Ba lại muốn chết. Đúng ra việc được sống lại phải là niềm hạnh phúc đối với Trương Ba chứ. Nhưng Trương Ba đã thẳng thắn chỉ ra sự ích kỷ của Đế Thích, rằng việc Đế Thích cho ông sống lại chỉ với mong muốn ông tiếp tục chơi cờ cùng mình. Trương Ba khẳng định rằng đánh cờ với Đế Thích rất chán và sẽ không bao giờ chơi cờ cùng ông ta nữa. Trương Ba muốn sống trong cái Tôi toàn vẹn và duy nhất chứ không phải cuộc sống nhờ thân xác người khác như thế này. Qua xung đột giữa Đế Thích và Trương Ba, Lưu Quang Vũ một lần nữa cho chúng ta thấy được một xã hội dối trá, bất đồng trong ngoài.

Đọc kịch bản của Lưu Quang Vũ, chúng ta càng thấu hiểu hơn bi kịch hồn Trương Ba cũng như những phẩm chất tốt đẹp trong ông. Mặc dù sự sống là quý giá nhưng nếu sống mà không được là chính mình, mà bị tha hóa thì thà chết còn hơn. Qua đây chúng ta càng hiểu hơn điều mà tác giả Lưu Quang Vũ muốn truyền tải trong tác phẩm của mình rằng cuộc sống hạnh phúc thì cần phải dung hòa được giữa nhu cầu vật chất và tinh thần. 

3.3 Phân tích cuộc đối thoại của Trương Ba với Đế thích 

Vở kịch “ Hồn Trương Ba da hàng thịt” của tác giả Lưu Quang Vũ gồm 7 hồi và phần được học trong sách giáo khoa nằm ở hồi 7 - hồi kết của vở kịch. Thông qua cách xây dựng tình huống bi kịch của nhân vật Trương Ba, tác giả Lưu Quang Vũ đã đem đến cho người đọc thấy được vẻ đẹp tâm hồn của người lao động trong quá trình đấu tranh chống lại những thứ dung tục, bảo vệ khát vọng sống đích thực, sống là chính mình. Từ một cốt truyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã khéo léo chuyển thể thành một vở kịch hiện đại và đặt ra nhiều vấn đề ý nghĩa mang triết lý nhân văn sâu sắc. Trong cuộc đối thoại của Trương Ba với Đế Thích, tác giả đã làm rõ khát vọng được sống là chính mình của hồn Trương Ba. 

Hồn Trương Ba sống trong thể xác của anh hàng thịt, vì vậy ông phải chiều theo một số nhu cầu hiển nhiên của xác thịt. Bản chất hồn Trương Ba là một người nhân hậu, trong sạch và ngay thẳng thì nay phải sống tạm bợ và lệ thuộc vào thân xác người khác, đồng thời bản thân hồn Trương Ba dần bị tiêm nhiễm sự tầm thường, dung tục của xác thịt thô phàm. Đau khổ và thấm thía với bi kịch sống không là chính mình, bị người nhà ruồng bỏ, cự tuyệt, Trương Ba đã quyết tâm đốt nhang mời Đế Thích để quyết chết, trả lại thân xác cho anh hàng thịt và giữ trọn được sự trong sạch và vẹn nguyên của linh hồn mình. 

Những lời độc thoại “Mày đã thắng thế rồi đấy, cái thân xác không phải của ta ạ… Nhưng lẽ nào ta chịu thua mày, khuất phục và tự đánh mất mình?” cho thấy đấu tranh nội tâm vô cùng dữ dội ở hồn Trương Ba. Cuộc đấu tranh đó còn được tác giả Lưu Quang Vũ gửi gắm qua màn đối thoại giữa Trương Ba và xác anh hàng thịt. Đó là cuộc đấu tranh giữa sự thanh cao và đê hèn, giữa cái tốt và cái xấu, giữa những điều dung tục và cao thượng, giữa khát vọng và dục vọng của con người. Và đó cũng là cuộc đấu tranh để hoàn thiện nhân cách của một con người, của một linh hồn đang phải sống trong nghịch cảnh trớ trêu. 

Nhưng cuộc đấu tranh này lại có phần thắng nghiêng về phía thân xác với những lí lẽ rất hùng hồn. Song không vì thế mà hồn Trương Ba chịu thua cuộc, ông vẫn không chịu khuất phục và tìm mọi cách để được sống là chính mình. Có lẽ đây cũng là cách để Lưu Quang Vũ làm nổi bật lên nhân cách cao đẹp của hồn Trương Ba. Sau hai lần lên tiếng phủ định “ Tôi không thể tiếp tục mang thân anh hàng thịt được nữa, không thể được” càng cho thấy quyết tâm và ý chí sắt đá rời khỏi thân xác của hồn Trương Ba khi đã thấm thía và hiểu rõ nghịch cảnh khốn cùng của mình. 

Trương Ba đã nói “Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Một câu nói đã khái quát được hết bi kịch của hồn Trương Ba khi cái bên trong là linh hồn cao đẹp nhưng thứ bên ngoài thể xác lại là một con người thô lỗ, dung tục. Nhưng chúng ta cần hiểu rộng ra cái bên ngoài còn là hoàn cảnh sống, là bản năng tự nhiên, là dục vọng mà bất cứ ai cũng có. Nhưng sự tha hóa của linh hồn đã tự nhượng bộ và thỏa hiệp với nhu cầu bản năng của xác thịt. Chính điều đó đã khiến cho hồn Trương Ba cảm thấy đau khổ, dằn vặt và trăn trở. Có lẽ một tâm hồn thanh cao không thể ở trong một thể xác phàm tục và tội lỗi được, giống như hồn Trương Ba ở trong xác anh hàng thịt. 

Khát vọng mãnh liệt của Trương Ba đã khiến ông phải thốt nên rằng : Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Hai chữ toàn vẹn là mong muốn của ông, là sự toàn vẹn cả về thể xác và tinh thần, toàn vẹn giữa nội dung và hình thức chứ không phải là cách sống hồn này xác kia không thuận theo tạo hóa, theo tự nhiên. 

Đáp lại những điều mà hồn Trương Ba bày tỏ, Đế Thích lại cho rằng ông nên chấp nhận cuộc sống như thế bởi “ dưới đất trên trời đều thế cả”. Đế Thích đã chỉ ra rằng không chỉ hồn Trương Ba phải sống một cuộc sống trái ngược như vậy mà mọi người ai cũng thế cả. Vì vậy, Đế Thích đã khuyên Trương Ba nên chấp nhận sống trong thân xác anh hàng thịt, hãy biết cách thỏa hiệp và chấp nhận. 

Đế Thích đã lấy tâm lý đám đông để áp đặt lên quan điểm sống của mình. Ông ta đã lấy dẫn chứng về chính bản thân ông ta và cả Ngọc Hoàng - người có sức mạnh tối cao, điều khiển vạn vật nhưng cũng không thể thoát khỏi cảnh sống trong ngoài bất nhất. Đế Thích nói “ở bên ngoài tôi đâu có được sống theo như những gì tôi nghĩ bên trong”, ngay cả Ngọc Hoàng cũng phải ép mình vào những khuôn khổ để xứng với danh vị đó. Như vậy, theo cách suy nghĩ của Đế Thích thì “ Không ai được sống là chính mình”, bởi sống là tồn tại, mà tồn tại còn phải phụ thuộc vào hoàn cảnh, điều kiện, con người buộc phải quy thuận điều đó. 

Tiếp đó, Trương Ba đã đưa ra những sự so sánh rằng sống vào đồ vật của người khác đã là không nên, thế mà Trương Ba còn phải sống nhờ vào thân xác của anh hàng thịt. Ông cho rằng sống mà phải nhờ vả, vay mượn đồ đạc của người khác đã là không nên chứ đừng nói đến việc ông phải sống nhờ, kí sinh vào thân xác của anh hàng thịt thì càng là chuyện đáng xấu hổ và lên án. Trương Ba thẳng thắn nói ra “ Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết!” Câu thoại đó là lời chê trách của Trương Ba dành cho Đế Thích bởi suy nghĩ đơn giản về cuộc sống. Với Đế Thích, sống là tồn tại, không cần biết là sống như thế nào, còn với hồn Trương Ba, sống không chỉ là tồn tại mà còn phải sống sao cho ý nghĩa. 

Cuộc đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích cũng chính là cuộc đấu tranh của hồn Trương Ba, vượt qua nghịch cảnh để giành chiến thắng và bảo vệ được linh hồn cao đẹp của mình.Trương Ba yêu cầu Đế Thích trả lại linh hồn anh hàng thịt cho thân xác anh ta và khẳng định quyết tâm của mình bằng cách đe dọa : “ Nếu ông không giúp, tôi sẽ nhảy xuống sông hay đâm một nhát dao vào cổ, lúc đó thì hồn tôi chẳng còn, xác anh hàng thịt cũng mất”. Ý chí mạnh mẽ đó của hồn Trương Ba xuất phát từ khát vọng được sống là chính mình và trong hoàn cảnh này thì chỉ có cái chết mới có thể giúp Trương Ba thực hiện được mong muốn đó. Với hồn Trương Ba, cho dù chết đi nhưng ông được sống lại trong trái tim yêu thương của những người thân yêu trong gia đình mình. 

Không thuyết phục được hồn Trương Ba sinh sống trong thân xác anh hàng thịt, Đế Thích tiếp tục đưa ra ý kiến để  hồn Trương Ba nhập vào cu Tị vừa mất. Đế Thích cho rằng hồn Trương Ba sống trong thân xác cu Tị sẽ ổn và không có rắc rối gì. Điều này càng nhấn mạnh thêm lối suy nghĩ đơn giản về sự sống của Đế Thích, chỉ cần sống lại là được. Có lẽ điều hình thành lối suy nghĩ này một phần là do Đế Thích là thần tiên, không phải trải qua sinh lão bệnh tử, sống chỉ để hưởng thụ nên đã dẫn đến những suy nghĩ sai lầm trên. 

Trước gợi ý của Đế Thích, hồn Trương Ba tỏ ra phân vân và cần suy nghĩ. Điều này cho thấy hồn Trương Ba vẫn rất ham sống và muốn được sống, cho thấy sự sống là đáng quý, ai cũng mong được sống. Hồn Trương Ba lại rơi vào tình thế đấu tranh nội tâm dữ dội, ông đã hình dung cuộc sống của mình trong thân xác một đứa trẻ 10 tuổi. Rồi ông phải sống như thế nào, đối mặt với gia đình mình ra sao, đặc biệt khi những người cùng thế hệ ông ra đi, ông vẫn cô đơn sống lạc lõng trên cuộc đời như nào… Rồi ông nghĩ đến việc không chỉ vì mình ham sống mà cướp đi sự sống của một đứa trẻ. Với bản chất là con người nhân hậu và cao thượng, ông không thể nhập vào xác cu Tị được. Ông đã từ chối và cầu xin Đế Thích hãy cứu sống cu Tị và để cho ông được sống. Đây cũng là lời cầu xin cuối cùng của ông dành cho Đế Thích, thậm chí để chứng tỏ quyết tâm đó, ông còn bẻ gãy nắm hương mà Đế Thích cho ông. 

Trương Ba đã giải thích cho Đế Thích rằng có những sai lầm không thể sửa chữa được, nếu sửa chữa một cách chắp vá thì sai càng thêm sai. Chỉ có sách đừng bao giờ sai hoặc hãy thay thế những sai lầm đó bằng một việc làm đúng đắn khác. Với tấm lòng cao thượng, hồn Trương Ba đã thuyết phục được Đế Thích cho cu Tị sống lại. Còn Trương Ba, ông được chết hẳn, nhưng ông lại nhập vào những cảnh vật quen thuộc trong gia đình, gắn bó với những người thân yêu của ông. Linh hồn ông được thanh thản và mãi mãi bất tử trong màu xanh của lá cây, trong trái tim của những người mà ông yêu thương. 

Thông qua màn đối thoại giữa Đế Thích và Trương Ba, Lưu Quang Vũ đã đề cao tư tưởng sống là chính mình, đó mới là hạnh phúc của con người. Để làm nên thành công của đoạn trích và cả tác phẩm, tác giả đã sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật như dàn cảnh, dựng đối thoại, độc thoại nội tâm xuất sắc. Và hơn hết là chiều sâu, cái tài của người nghệ sĩ khi nhìn vào cốt truyện dân gian và ứng dụng vào hiện thực cuộc sống để cho ra một vở kịch tấm đẫm những triết lý nhân sinh. 

3.4 Phân tích bi kịch của hồn trương ba da hàng thịt 

Lưu Quang Vũ là nhà soạn kịch tài năng của nghệ thuật sân khấu Việt Nam. Trước khi đến với sân khấu, Lưu Quang Vũ đã đến với văn học thi ca và có nhiều sáng tác ấn tượng trên văn đàn. Nhưng có lẽ, do ảnh hưởng của cha ông cũng là một nhà soạn kịch hay do cái duyên trời định của ông với kịch mà đây là thể loại đã đưa tên tuổi của ông lên một tầm cao mới. Bén duyên với sân khấu kịch trong một khoảng thời gian không dài, khi ông mất trong một vụ tai nạn, ông đã để lại 51 tác phẩm kịch nói hay và ấn tượng với nhiều chủ đề khác nhau. Trong số đó, có lẽ vở kịch “ Hồn Trương Ba, da hàng thịt” là tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, được biểu diễn không chỉ ở trong nước mà còn cả ở nước ngoài. Cả vở kịch là hoàn cảnh éo le của hồn Trương Ba khi phải sống trong thân xác anh hàng thịt. Và có lẽ ở cảnh 7 của vở kịch, bi kịch đó được đẩy lên cao trào và sâu sắc nhất. 

Hồn Trương Ba da hàng thịt được đánh giá là tác phẩm xuất sắc nhất của Lưu Quang Vũ. Mặc dù tác phẩm này đã được sáng tác từ năm 1981 nhưng phải đến tận năm 1984 nó mới được công bố với khán giả. Vở kịch được Lưu Quang Vũ xây dựng từ cốt truyện dân gian quen thuộc nhưng gắn vào yếu tố hiện đại và lồng ghép vào đó nhiều triết lí nhân sinh về cuộc đời con người. Trong tác phẩm này, Trương Ba là một ông lão đã gần sáu mươi tuổi, ông là người yêu thích làm vườn, giỏi đánh cờ, hiền lành, yêu cái đẹp và có lối sống thanh nhã. Do sự tắc trách của vị tiên cai quản sinh tử mà Trương Ba bị gạch nhầm tên và chết oan. Theo lời khuyên của tiên cờ Đế Thích, Nam Tào đã sửa sai bằng cách cho hồn của Trương Ba nhập vào thân xác anh hàng thịt mới chết gần nhà. Nhưng cách sửa sai đó lại đẩy hồn Trương Ba vào nghịch cảnh phải sống nhờ trong thân xác người khác, một cuộc sống tạm bợ và lệ thuộc. Hồn Trương Ba dần dần bị những tật xấu của thân xác làm mất đi bản chất ngay thẳng, trong sạch của mình. Đau đớn hơn là hồn Trương Ba hoàn toàn ý thức được điều đó và phải sống trong đau khổ, dằn vặt. Vì vậy, hồn Trương Ba đã quyết định thoát khỏi điều đó bằng cách chấp nhận chết thật sự. Những bi kịch của Trương Ba đã được Lưu Quang Vũ khắc họa qua các cuộc đối thoại giữa hồn và xác, giữa Trương Ba với người thân trong gia đình và với tiên cờ Đế Thích. Đoạn trích miêu tả rõ nhất bi kịch của hồn Trương Ba nằm ở cảnh 7 của vở kịch và cũng là cao trào của vở kịch này. 

Bi kịch tha hóa của Trương Ba được khắc họa chi tiết giữa màn đối thoại của phần hồn và thể xác nằm trong lớp thứ nhất của cảnh 7. Trước khi màn đối thoại này diễn ra, hồn Trương Ba trong thân xác anh hàng thịt đã ngồi ôm đầu một hồi lâu, rồi vụt đứng lên và nói ” Không. Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải là của tôi này lắm rồi!”. Cảm xúc của hồn Trương Ba lúc này được đẩy lên đỉnh điểm, vô cùng bức xúc và đau khổ. Điều đó thể hiện trong những câu cảm thán ngắn và dồn dập. Linh hồn Trương Ba bức bối khi không thể thoát ra khỏi thân xác anh hàng thịt, thoát ra khỏi thể xác mà bản thân thấy ghê tởm. Đau đớn khi mình không còn là chính mình nữa, rơi vào tuyệt vọng khi trở thành một Trương Ba vụng về và thô lỗ.

Trong cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và thân xác anh hàng thịt, phần hồn dần rơi vào thế yếu khi không phản bác lại những lí lẽ mà thân xác đưa ra. Dù muốn hay không muốn thì hồn Trương Ba vẫn phải thừa nhận những điều mà thân xác đưa ra. Đó là lần mà ông “bủn rủn tay chân, hơi thở nóng rực” khi đứng cạnh vợ anh hàng thịt, rồi suýt nữa ông đã làm điều sai trái bởi dục vọng của thân xác. Rồi những cảm giác “xuyến xao” trước những món ăn mà trước đây đối với một Trương Ba thanh cao thì không bao giờ ông chạm đến. Rồi cái lần ông tát tóe máu mồm con trai mình… tất cả những điều đó đã được thân xác lấy ra làm dẫn chứng để cười nhạo vào những điều mà hồn Trương Ba đưa ra “ ta vẫn sống một đời sống riêng, nguyên vẹn, trong sạch và thẳng thắn”. Trong đoạn đối thoại này, nhà văn Lưu Quang Vũ đã dùng những câu văn miêu tả giọng điệu hả hê, mỉa mai, cười cợt , châm chọc của thân xác dành cho hồn Trương Ba. Còn phần hồn chỉ biết trả lời với giọng nhát gừng, kèm theo đó là tiếng than, tiếng thở dài, tiếng kêu bất lực. 

Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và thân xác anh hàng thịt chính là cuộc đấu tranh giữa thể xác và linh hồn. Giữa hồn và xác là mối quan hệ hữu cơ với nhau, cả hai cùng gắn bó, cùng tồn tại và cùng tiêu tan. Thể xác là nơi chứa đựng linh hồn và linh hồn cũng là thứ chi phối những ham muốn, dục vọng của thể xác để hoàn thiện nhân cách của một con người. Câu nói của xác anh hàng thịt “ tôi là cái bình để chứa đựng linh hồn” đã cho chúng ta thấy rõ được mối quan hệ giữa hồn và xác. Nhưng điều đó cũng càng làm cho ý nghĩa ẩn dụ của đoạn đối thoại này khắc họa bi kịch của hồn Trương Ba cụ thể và sâu sắc hơn. Đó là bi kịch linh hồn dần bị thân xác tha hóa, dần trở thành một kẻ tầm thường, thô lỗ như thể xác. 

Bi kịch của hồn Trương Ba còn được đẩy lên đỉnh điểm, như giọt nước tràn ly trong cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và người thân trong gia đình. Đó là bi kịch bị từ chối, bị xa lánh trong chính ngôi nhà của mình. Mở đầu bi kịch đó là sự chối bỏ của người vợ, người thân cận nhất với ông. Vợ Trương Ba không thể chấp nhận được sự thật người chồng mình vừa tự tay chôn cất lại trở về với hình hài thô kệch của anh hàng thịt. Thậm chí bà còn muốn bỏ đi thật xa, đi biệt tích còn hơn phải chấp nhận sự thật này. Bà còn nói ra điều mà chính hồn Trương Ba cũng đã cảm nhận được “ ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa”. Rồi đến cháu gái của ông cũng khước từ tình thân “ tôi không phải cháu ông, ông nội tôi chết rồi”. Cháu ông trước kia yêu quý ông bao nhiêu thì hiện tại càng không thể chấp nhận ông bấy nhiêu. Thậm chí còn vạch ra hàng loạt những điều mà ông của nó không bao giờ mắc phải như làm gãy chồi cây non, dẫm chết cây sâm quý, làm hỏng điều của cu Tị - bạn thân của nó. Với nó, ông nội luôn là người khéo léo chứ không phải một kẻ thô lỗ như vậy. Nỗi uất ức chối bỏ ông còn dần biến thành sự xua đuổi quyết liệt “Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút đi!” nhưng khắc thêm nỗi đau trong tâm hồn Trương Ba. 

Trong gia đình đó, những tưởng người con dâu là người thấu hiểu nhất cho tình cảnh của ông, cảm thấy thương cảm cho ông, biết được nỗi khổ tâm của ông nhưng đứng trước hoàn cảnh thực tại, chị cũng chỉ thốt lên rằng chính chị cũng dần dần không nhận ra bố chồng của mình nữa. Dưới sự xa lánh của người thân, hồn Trương Ba càng hiểu rõ hơn nghịch cảnh của mình khi phải sống trong thân xác anh hàng thịt. Qua từng lời thoại với các thành viên trong nhà càng khiến hồn Trương Ba không chịu nổi, dần dần như một giọt nước tràn ly, khiến ông muốn vỡ tung và thoát ra khỏi cái thân xác đã đẩy ông đến thảm cảnh này. Lưu Quang Vũ đã để hồn Trương Ba phải một mình trơ trọi với nỗi đau này, không có một ai ở bên, đẩy sự tuyệt vọng này đến đỉnh điểm để rồi phải thốt ra những câu nói đầy chua xót “Mày đã thắng thế rồi đấy, cái thân xác không phải của ta ạ… Nhưng lẽ nào ta lại chịu thua mày, khuất phục mày và tự đánh mất mình? “Chẳng còn cách nào khác”! Mày nói như thế hả? Nhưng có thật là không còn cách nào khác? Có thật không còn cách nào khác? Không cần đến cái đời sống do mày mang lại! Không cần!” Đây là lời thoại để đưa hồn Trương Ba đến quyết định cuối cùng - giải thoát cho linh hồn của mình khỏi thân xác anh hàng thịt. Đây có thể là sự tỉnh ngộ của linh hồn tuy có muộn màng nhưng cũng mang nhiều ý nghĩa. Nhưng liệu Trương Ba đã thực sự thoát ra khỏi bi kịch của cuộc đời mình chưa? Quyết định mời Đế Thích lên để nói chuyện lại đẩy Trương Ba vào bi kịch bên trong một đằng bên ngoài một nẻo. Cuộc trò chuyện giữa hồn Trương Ba và Đế Thích là nơi mà tác giả muốn gửi gắm quan niệm về hạnh phúc, lẽ sống và cái chết. Hồn Trương Ba cho rằng, một người sống phải trong ngoài đồng nhất, một cuộc sống toàn vẹn chứ không phải sống nhờ vào thân xác, của cải, đồ đạc của người khác. Trương Ba cho rằng Đế Thích chỉ nghĩ đơn giản là cho ông được sống nhưng không quan tâm xem ông sống như thế nào. Qua hội thoại của hồn Trương Ba, người đọc hiểu rằng con người khi sống phải hài hòa giữa thể xác và tâm hồn, không thể nào để một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục. Và khi con người bị chi phối bởi thể xác thì cũng không thể an ủi bản thân bằng vẻ đẹp của tâm hồn bởi hồn và xác là một thể thống nhất, những điều thân xác làm thì phần hồn cũng phải chịu trách nhiệm về điều đó. Qua cách Trương Ba nói với Đế Thích, ông đã hoàn toàn thấu hiểu được và nhận thức được tình cảnh của bản thân mình và thấm thía nỗi đau khi thể xác và linh hồn chênh lệch nhau, đồng thời thể hiện quyết tâm giải thoát khỏi thân xác anh hàng thịt của hồn Trương Ba. Ông cũng dứt khoát xin Đế Thích cho cu Tị sống lại và mình được chết chứ không nhập vào thân xác ai khác nữa. Vì ông đã hoàn toàn hiểu rõ rằng cho dù nhập vào ai thì Trương Ba cũng không còn là Trương Ba nữa. Và quyết tâm được chết để cu Tị sống lại cũng thể hiện được ông là một người nhân hậu, sáng suốt và giàu lòng tự trọng. Ông không thể nhập vào thân xác của cu Tị chỉ vì ham muốn được sống, rồi lại phải rơi vào vòng lặp những điều rắc rối khi phải đối mặt với gia đình của mình, nhất là với cháu gái mình - người bạn thân thiết nhất của cu Tị.

Trước những bi kịch của hồn Trương Ba, bản thân ông đã có những ứng xử phù hợp với tâm lý nhân vật Trương Ba. Ông không chấp nhận buông xuôi, sống với thân xác không phải của mình. Ông mạnh mẽ với nhu cầu được sống với cái tôi hoàn chỉnh chứ không phải chắp vá. Và ông đã lựa chọn được giải thoát, được chết nhưng ông được là chính ông trong lòng người thân chứ không phải một kẻ bị cả gia đình xa lánh. Đoạn kết của bi kịch hồn Trương Ba khiến chúng ta có nhiều bâng khuâng, ông không trở về với Đế Thích mà hóa thành màu xanh của cây vườn, vị ngon của trái na, trở thành những điều thân thuộc với gia đình. Cho dù trở về với cát bụi thì ông vẫn là một Trương Ba thanh cao và trong sạch. 

Để khắc họa thành công bi kịch của hồn Trương Ba, Lưu Quang Vũ đã xây dựng hệ thống hành động, lời nói phù hợp với tính cách của nhân vật và sự phát triển của tình huống truyện. Những đoạn đối thoại nội tâm càng góp phần thể hiện rõ tính cách và nhân cách của Trương Ba. Thông qua vở kịch, Lưu Quang Vũ còn gửi gắm những tư tưởng của ông, đó là cuộc sống rất quý giá nhưng sống được là chính mình lại càng quý giá hơn. Sự sống chỉ có ý nghĩa khi thể xác và tâm hồn hài hòa với nhau. Bên cạnh đó, con người khi đứng trước nghịch cảnh cần phải đấu tranh để chống lại chứ không được buông xuôi để mặc nghịch cảnh đó nhào nặn chính bản thân mình. 

Tóm lại, trong đoạn trích của vở kịch “ Hồn Trương Ba da hàng thịt” của tác giả Lưu Quang Vũ đã cho chúng ta thấy được bi kịch của hồn Trương Ba, một bi kịch của con người không được sống toàn vẹn, không được là chính mình. Qua bi kịch đó, chúng ta càng hiểu rõ hơn những triết lí nhân sinh về cuộc sống và cũng đồng thời phê phán những lối sống tiêu cực trong thời điểm bấy giờ.

Trên đây VUIHOC đã hướng dẫn các em phân tích bài Hồn Trương Ba, da hàng thịt trong chương trình Ngữ Văn 12. Đây là một tác phẩm thuộc thể loại kịch nói, một thể loại hiếm khi xuất hiện trong chương trình học nhưng cũng là một loại hình nghệ thuật ấn tượng và cần được tiếp nối, bảo tồn trong văn hóa Việt Nam. Và để học thêm nhiều bài học hữu ích, các em đừng quên truy cập trang web vuihoc.vn nhé!

>> Mời bạn tham khảo thêm: 

• Soạn bài Hồn Trương Ba da hàng thịt
• Soạn bài diễn đạt trong văn nghị luận
• Phân tích bài Ông già và biển cả